Når var gamle dagar? Kva skaper morgondagens samfunn? Kven tek tida på notida? Linda Eide er ikkje sikker, men grublar over sakene.
No som Linda Eide kjem med si eiga framsyning på Hordaland Teater, om Mottro, kjent frå både spalter i Dag og Tid, Bergens Tidende og frå bokutgjevinga på Spartacus forlag i 2012, er vi blitt einige om at det passar fint å møtast på Voss.
Mottro er mora til Linda Eide, og er berre vossamål for «muttern», for å gå via austlandsk. Ved eit høve begynte Linda å ringe heim til mor si og spørje om aktuelle saker i notida, og om korleis dei blei sett på i fortida, og gjennom minst ti år blei det spalter av det.
Minne vs fakta
– Eg spurte Mottro ein gong: «Kva tid parterte du sist ei ku?»
Vi snakkar om korleis Lindas barndom kan sjå ut på ein måte i hennar auge, og på ein annan i Mottro sine auge.
– Når ein kjem inn til Mottro, er det som om visarane på klokka på veggen går litt bakover. Det er ingenting som har tempo i seg. Men å sitje der og drikke kaffi i ein halvtime gir deg sjelebot. Hadde alle levd som henne, hadde alt gått fint.
– «Å, det var i forrige veke», svarte Mottro. «Kva?» sa eg. Ho trudde eg hadde spurt: «Kva tid passerte du sist ei ku»? Eg spurte fordi eg hugsar at ho med jamne mellomrom fekk ei halv kvige i hus, og så gav ho seg til å partere og kverne slik at kjøtt hopa seg opp i store haugar på kjøkenbenken. Men det var ikkje slik, har ho sagt. Ho hadde ikkje ein gong ei rolle i det, sjølv om det er riktig at vi av og til fekk store delar av dyr, og det blei til mat langt framover. Men det skjedde i meir beskjeden, og mindre dramatisk, grad, enn eg ser det for meg.
Linda fortel vidare om korleis Mottro sjølv ikkje hugsar gravferda til systera som døydde då dei begge var barn, men at ho hugsar at følgjet gjekk på ein kafé etterpå, og at ho fekk spele på kroneautomat, for å ha noko å gjere. Då vann ho for første gong i sitt liv, og dei vaksne smilte – for første gong på ei veke.
Vi snakkar litt om Knausgård, obligatorisk nok, og blir einige om at det er ikkje så godt å seie kva som er objektivt og faktisk sant, men at stemninga og kjensla ein hugsar frå ein situasjon, må vere så sann som det går an å bli.
Linda Eide har invitert oss til den trivelege kafeen Skrot, som ligg midt på Vangen og som er driven av slektningar av henne. Her vinkar ho med jamne mellomrom til kjentfolk som går forbi utanfor vindauga.
– Framsyninga er basert på boka som kom i 2012. Det var ei samling av avisspaltene med Mottro, og nyskrivne tekstar som stod til fotografi frå hyller, skap og album heime. Men materialet blir sjølvsagt svært komprimert på ei scene. Eg hadde ikkje kome på å gjere dette om det ikkje var for det som skjedde rundt lanseringa av boka.
– Eg lagde kanskje meir ut av det enn det som er vanleg, litt show. Og eg merka meg at det var mange blant publikum som ikkje las sjølve. Det blei annleis for dei då eg las for dei. Om ein gir ut ei plate, reiser ein likevel på turné, ikkje sant? Utan at eg skal samanlikne meg med Bruce Springsteen!
Ho ser bestyrta ut. Var det det ho nettopp antyda?
– Men då Hordaland Teater hadde spurt, og eg hadde alliert meg med instruktør Arvid Ones, som eg har arbeidd med før, var vi i gang. Det er ikkje ei dramatisering av «Mottro»-tekstane, men det blir annleis enn i boka likevel. Mottro si stemme har vore ei lita nøtt, men no trur eg vi har knekt den. Nøtta altså. Sjangermessig liknar det vel mest på monolog, sjølv om det blir mykje både for auga og øyra i tillegg.
Nostalgi som drivkraft
Framsyninga har to hovudprosjekt: Mottro si historie, og å utforske dei mystiske «gamle dagane». Når begynner dei, og når sluttar dei? Men her finst ikkje nyskrive stoff for dette høvet. For nokre år sidan ga Mottro klar beskjed om at det fekk halde no. Etter ti år blei ho lettare paranoid; trudde at alt ho sa i telefonen til dottera til sist skulle stå i ei spalte.
– Vi har òg ein avtale om at Mottro skal sleppe Ã¥ ha noko som helst Ã¥ gjere med denne oppsettinga. Eg veit ikkje ein gong om ho kjem pÃ¥ premieren. Men alt i framsyninga kjem innanfrÃ¥ dei fire veggane eg er vakse opp mellom. Det skal bli interessant Ã¥ sjÃ¥ om det er nok; Ã¥ sjÃ¥ ting gjennom ei mor og meg.Â
– Får vi sjå ein fasttelefon på scena?
– Ja! svarer Eide kontant.
– Og med rett ringetone? spør fotografen, og viser til eit innslag i det populære NRK-programmet «Eides språksjov», som er utleia av programposten «Ut med språket!» på Litteraturhuset i Bergen.
Linda Eide er programleiar, og faste studioressursar er språkprofessor Gunnstein Akselberg og kapellmeister Sjur Hjeltnes. Der lanserte dei i eit av programma ein gammal, grå telefon, men ringelyden korresponderte ikkje med apparatet, i folks øyre. Det kom klagar. Denne glippen bryt med Linda Eide sitt utstrekte behov for å sjekke alle fakta, som vi skal kome tilbake til.
– Mor mi hadde ein svart telefon som var frå 50-talet, men som eg trur ho ikkje fekk installert før utpå 60-talet. Vi var dei første som fekk telefon i Gamlevegen. Naboane kom og lånte vår telefon til langt utpå 70-talet.
– Røyret blei berre lagt på kvar gong mor di skulle partere ei ku?
– Ja, he he. Eller på ein annan måte: nei, for eg hugsar at det var dyrt å ringe, og at når mor mi snakka med far min utanlands, han var sjømann, kunne det vere rikeleg med eit «hei». Og kvar tysdag ringte ho for å bestille varer. Rikstelefon var ekstra dyrt, men etter klokka fem var det meir lov å ringe. Ein kan kjenne seg ufatteleg gammal når ein seier slikt, men eg lever jo samstundes i den moderne verda med sosiale media og teknologi og alt. Det står ein Mac hos mor mi òg, mellom alt det gamle, fredelege.
Då Linda Eide begynte med desse spaltene, var det etter kvart folk som spurte ho om mora var oppdikta. Var det berre ein person Linda Eide laga, for å få spaltene til å leve? Linda skreiv ei spalte etterpå, som er hennar favoritt, der ho ringer og spør mora om ho er ekte.
Då Linda Eide begynte med desse spaltene, var det etter kvart folk som spurte ho om mora var oppdikta. Var det berre ein person Linda Eide laga, for å få spaltene til å leve? Linda skreiv ei spalte etterpå, som er hennar favoritt, der ho ringer og spør mora om ho er ekte.
Då Linda Eide begynte med desse spaltene, var det etter kvart folk som spurte ho om mora var oppdikta. Var det berre ein person Linda Eide laga, for å få spaltene til å leve? Linda skreiv ei spalte etterpå, som er hennar favoritt, der ho ringer og spør mora om ho er ekte.
Då Linda Eide begynte med desse spaltene, var det etter kvart folk som spurte ho om mora var oppdikta. Var det berre ein person Linda Eide laga, for å få spaltene til å leve? Linda skreiv ei spalte etterpå, som er hennar favoritt, der ho ringer og spør mora om ho er ekte.
Linda Eide har bestilt ein sandwich, men det er ikkje enkelt å ete når ein journalist heile tida stiller deg spørsmål. Du blir tvunge til å enten vere uforskamma taus, eller uforskamma svolten. Ho legg den andre skiva til sides. Forbipasserande knakkar på vindauget, ho vinkar tilbake.
– Ein snakkar så mykje om «i dagens samfunn», og «i morgondagens samfunn», men også tidlegare snakka ein jo om «morgondagens samfunn». I dag må vi ha opne kontorlandskap, «for vi må møte morgondagens samfunn». Ja, må vi det, er det opne landskap som skapar morgondagens samfunn?
– Og før desse to kjem «gamle dagar». Når ein bruker det omgrepet, handlar det vel meir om nostalgi?
– Nostalgi er uglesett i dag, fordi det ikkje er laga for å sjå framover. Men som vi snakka om; kjensla av noko speler like mykje inn som fakta. Ta kommunesamanslåinga: Det minst viktige er kva kommunen skal heite. Det ein ikkje må gløyme er å skape eit truverd omkring beslutninga, og aller først ei identitetsskjensle, blant folka som bur i området.
– Det er ikkje nostalgi som hindrar folk i å tenke nye tankar, det er mangelen på forståing for kva som skal til for å få dei til å tenke nye tankar. Når vi no kanskje alle saman må avgrense forbruket vårt, er ikkje nostalgien over 70- og 80-talet til nytte? Den gongen vi ikkje fekk alt vi ønska oss heile tida – det var kanskje ikkje så gale?
– Vi var kan hende like lukkelege då?
– Ja, eller var vi lukkelegare? Det er interessant at det lysaste minnet vi har i Noreg er oljekrisa i -73. «Det var ikkje ein bil på vegen!». Det er jo ikkje slik at om ein kjenner på ein nostalgi over 70- og 80-talet, så er alt berre «Husker du».
– For dei som hugsar det TV-programmet.
– Eg vil ikkje at framsyninga mi skal oppfattast som ei reise i nostalgi, men i notid. Det er jo i notida ein er nostalgisk. Eg håpar det meir skal gi ei nær og varm kjensle, av ting som har skjedd til fleire tider. Alle samtalane med Mottro har jo òg føregått i ei notid.
Allereie dei gamle grekarane var nostalgiske. Linda Eide er stolt over mora si stemme, som no skal høyrest òg på scena. Mottro har ingen agenda, seier Linda, ho berre svarar på det ho blir spurt om. Gjerne frittalande og politisk ukorrekt, men oppriktig og utan baktankar.
– Ho dreg heller ikkje inn tilleggsting som ho ville synest var viktig i samanhengen, for liksom å ta ansvar for å knyte det til noko større. Det er ein mangelvare i dag: Folk svarar enten for å provosere, for å tekkast nokon, eller for å vere korrekte. Mottro vil ikkje oppnå noko med samtalene våre, helst vil ho berre avslutte dei.
Kven er vossingen?
Det pussige var at då Linda Eide begynte med desse spaltene, var det etter kvart folk som spurte ho om mora var oppdikta. Var det berre ein person Linda Eide laga, for å få spaltene til å leve? Linda skreiv ei spalte etterpå, som er hennar favoritt, der ho ringer og spør mora om ho er ekte.
– Det er ikkje nostalgi som hindrar folk i å tenke nye tankar, det er mangelen på forståing for kva som skal til for å få dei til å tenke nye tankar.
Dette var jo eit rart spørsmål for Mottro å få, men det er ein artig spaltevri, for det er ikkje noko meir sikkert at Mottro finst etter at Dottro eventuelt har skrive ei ny, fiktiv spalte der ho intervjuar «mora» om sanninga av hennar eksistens. I eit seinare essay i Morgenbladet skriv Linda Eide om kvifor ho trudde denne tvilen kunne breie seg: Mora var «usannsynleg ekte».
For det er ikkje nokon tvil. Samtalane har funne stad. Redigerte i ettertid, som kva som helst anna som blir sett på trykk, også dette intervjuet. Men resultatet skal spegle det det blei samtala om, og korleis. Dessutan er vi for lengst blitt einige om at det er skilnad på fakta og minne, og at begge kan vere berarar av sanning. Men fakta treng heller ikkje vere påliteleg, alltid.
– Under produksjonen av «Norsk attraksjon» var eg opptatt av at faktainformasjonen skulle vere rett, skulle vere etterprøva. Då vi tok Svelvikferja stod det overalt om bord at ferga hadde is-sertifikat, som jo var eit stilig faktum sidan ferga berre tek fem minutt over fjorden. Vi blei usikre. Eg sjekka. Til og med i Vegvesenet sine papir stod det at ferga hadde is-sertifikat. Men eg spurte til slutt skipparane, og ferga hadde ikkje is-sertifikat.
– Kan hende ingen hadde brydd seg om eg hadde sagt at ho hadde det, men dette var eit journalistisk prosjekt, og dÃ¥ skal fakta stemme, sÃ¥ langt det overhovudet er mogleg. SÃ¥: Journalistisk er det viktig Ã¥ sjekke pÃ¥standar, men det er ikkje viktig Ã¥ etterprøve minnet til Mottro, eller meg sjølv, i eit prosjekt som ikkje handlar om faktasjekk.Â
– Men det som er heilt sant, er at Voss har vore di ramme for desse spaltane.
– Ja, eller Bjørgum, ei mil herfrå. Eg hugsar eg skreiv om Kyte, Tjukkabygde, Palmafossen, og redaktøren min på Spartacus, Frode Molven, meinte dette var litt vel lokalt. På same tid var eg i London og høyrde i fire dagar på guruen innan filmforteljing i Hollywood, Robert McKee. Og mantraet hans var: «Make your universe small». Jo mindre universet er, jo meir universelt blir det! Då falt det på plass.
– Eg ringte frå London til Molven og sa: Dei små stadene skal stå. Og det er fordi eg tenker at alle plassar har sitt «Tjukkebygde». Ser ein på det på nasjonalt nivå, har ein Oslo, og alt anna er periferi. Ser ein på Gamlevegen, var vi eigentleg ganske sentrale, mens Øvre Fenno var periferi. At nokon kunne bu der! Dei vant alltid konkurransen om kor mange kuldegrader ein kunne ha om vinteren i området.
[PostBlock id=180]
– Men eg tenker på deg og Mottro, som i spaltene, boka, og sikkert i framsyninga opererer i rommet mellom nostalgien og det nøkterne. Kven er vossingen – ei blanding av desse to kvalitetane? Eg har sjølv budd på Voss eit par år, men eg spør for ein kjenning.
– Hm. Godt spørsmål. Det merkelege er at eg har opplevd at veldig mange har eit forhold til Voss, når eg møter dei. Hels den og den, eller «kjenner du…?», eller dei viser til landskapet. Men det gode med Voss, er at dei har eit kort namn på fire bokstavar. Og ikkje noko «Øvre» eller «Nedre». Det forenklar ting. Så Voss er kjent, og lett å forhalde seg til.
– Samstundes har eg nok tenkt, då eg flytta herfrå etter gymnaset, at vossingane kan vere nedpå, men også litt sjølvbevisste eller sjølvgode. Dette kan vere ein styrke med tanke på å overleve i bynærleiken utan å vere byen sjølv, men på den tida syntest eg det var litt slitsamt. Om eg møtte ein vossing i Oslo, som eg aldri hadde treft før, skulle vi liksom klemme og vere bestisar, det kjentest unaturleg. Kvifor skulle bandet mellom oss vere så sterkt?
– Men no synest eg det er bra at vossingane har eit sterkt sjølvmedvit, for på små plassar skjer ikkje ting automatisk; skal noko skje, er ein avhengig av initiativ. Vossajazz er eit eksempel på det. Og Ekstremsportveko. Og alle andre ting Voss får til å skje – det heng delvis saman med ein attityde. Ein litt sjølvgod ein. Men Mottro er jo ikkje der i det heile. Sjølvgod får du ho aldri til å bli.
Linda ber om ein doggybag til resten av sandwichen og vinkar til endå fleire utanfor vindauget.
Økologisk av natur
– Er ikkje Mottro sjølv blitt ein attraksjon? Ein vi likar å halde oss med, og vise fram, sjølv om ho ikkje likar det sjølv?
– Det kan hende eg er stoltare av henne enn ho er av meg. Ho ville i alle fall aldri seie at ho er stolt av folk, det er ikkje hennar språk. Eg er stolt av at ho berre gjer ting. Ho produserer for eksempel så lite søppel at det er heilt vilt. Ho komposterer. Ho har økologiske prinsipp utan at det er tillært. Ho tek vare på ting.
– Ho har hatt same telefonen i alle dei åra, har hatt same Tandberg-fjernsynet, og når ein kjem dit, ligg vekeblada oppslått på bordet på kryssordsida, eller på TV-sida; ein må jo sjå kva som går før ein set apparatet på; der heime står verken radio eller TV på berre som bakgrunnslyd, som dei gjer mange andre stader.
– NÃ¥r ein kjem inn dit, er det som om visarane pÃ¥ klokka pÃ¥ veggen gÃ¥r litt bakover. Det er ingenting som har tempo i seg. Men Ã¥ sitje der og drikke kaffi i ein halvtime gir deg sjelebot. Hadde alle i Noreg levd som henne, hadde alt gÃ¥tt fint.Â
Oppdrag Mottro har premiere på Hordaland Teater lørdag 10. november.
