– Ei årsak til at eg ikkje spelar så mange konsertar, er at eg kjenner sterkt at musikken må kome frå ein stad. Du skal vere eitt med orda du syng, seier Einar «Kvitrafn» Selvik, som på fredag i neste veke inntek Håkonshallen.
Etter å både ha skrive musikk til og hatt gjesteroller i tv-serien Vikings, kom Einar Selvik i fjor ut med albumet Skald. Utgjeve som eit soloprosjekt under hans eigen Wardruna-paraply inneheld denne både nytt og gamalt materiale, alt saman framført på gamle norske instrument som kraviklyre, taglharpe og bukkehorn.
Vårt møte med Einar Selvik utviklar seg dermed fort til ei samtale om gamal skaldetradisjon, runealfabet, norrøne skrifter og sagakonger. Han framstår som svært kunnskapsrik, og fortel at han for det meste er sjølvlært – men har lest det same pensumet som dei som studerar norrøn historie, filosofi og religion.
TANKE OG MINNE
Kanskje det ligg noko i kunstnarnamnet Kvitrafn, som verkar inspirert av ramneguden Odins to flygande følgesveinar Hugin («tanke») og Munin («minne»).
– Det er mykje melankoli her nord; me er ikkje redd for å sjå lys eller humor i mørket.
– Eg brukar ikkje namnet Kvitrafn så ofte lenger, men det er klart at ramnen er eit dyr som eg lenge har kjend meg knytta til. Reint mytisk er dei også inspirerande. For meg er ramnen eit slags fylgje; ein som går framom, fortel Einar Selvik.
– Ute i naturen blir kvite dyr hersa med, medan menneska alltid har sett på dei som heilage. Det finst òg eit indianarsagn som seier at når den kvite ramnen kjem tilbake så blir det ei andeleg oppvakning.
Det er uansett eit godt namn, slik det heiter i Håvamål: «Døyr fe / døyr frendar / døyr ein sjølv også / Men eit godt namn døyr aldri».
[PostBlock id=235]
– Musikken du lagar er vel på ein måte tidlaus?
– Ja, men eg er ikkje så oppteken av å kopiera fortida. Det går meir på å henta ut ting eg synest er nytteverdige; ting me kan læra av, ting som er verd å hugsa, seier han.
– Sekken blir tung om du skal drive og drasse på masse sånne gamle ting, altså, på ein arv som er ubrukeleg. Men det er ting i arven som er verd å ta med seg, anten ein snakkar om kulturarv eller sin eigen odel.
GAMALT TRE MED NYE KNOPPAR
Låten Odal (frå Wardruna-albumet Ragnarok) handlar nettopp om dette. Her brukar han «eit gamalt tre med nysprungne knoppar» som bilete på den arven me ber med oss: «Djupt i jord / Gjev rot deg retning / Når stormar fer».
– Treet vitnar både om ære og nid. Nokon arr er verre å vise enn andre, forklarar han.
– Det kan vere svik og det kan vere skam, det er så mange ting. Du må sjølv velje kva du ynskjer å bere med deg vidare – og gje vidare, ikkje minst. For min eigen del ligg det meir verdi i å sjå framover og fokusere på det eg vil at skal vekse – men samtidig er det slik at eit rotlaust tre fell. Det å hugse kor du kjem frå gjer deg også tryggare i møte med andre.
– Me nordmenn ber vel med oss skam over herjingane i vikingtida?
– Ja, men samstundes er det biletet veldig unyansert. Det eine er at denne delen av vår historie stort sett er blitt portrettert av britiske og tyske munkar frå middelalderen. Det andre er det faktum at det er sigerherrane som skriv historia, seier han.
– Sjølv i dagens skule lærer me bort ting til barna som me veit at ikkje stemmer. Ta vår kjære «feite-Olav», Olav Digre eller Olav den Heilage – som var ein tyrann utan sidestykke. Han kom her med leigesoldatar og gjorde krav på ein kongsarv som me veit at han ikkje hadde rett på.
– Vil du sei at han var ein kriminell?
– Ja, han var ein brottkonge, og det er klart at han var eit nyttig verktøy for biskopane både i inn- og utland. Det var slik det blei gjort; dei heidenske måtte ha helgenar, som blei dyrka mykje meir enn sjølve guden.
RUNESONGAR FRÅ FINNSKOGEN
Vikingtida vert vanlegvis rekna frå angrepet på Lindisfarne i 793 og fram til slaget ved Stamford Bridge i 1066. For Selvik var dette mest av alt ei tid der me på mange måtar mista vegen vår.
– For meg er vikingtida ein slik oppbrotsfase. Mange av dei tinga som eg synest er vakkert med den gamle kulturen blei borte, som det at ein hadde eit mindre industrielt tilhøve til naturen og andre menneske.
Då likar han betre å gå lenger tilbake i røtene vår, til tida då det kom folk hit frå alle himmelretningar.
Språka våre er her ein nyttig vegvisar. Dei fleste av dei europeiske språka høyrer til i den store indoeuropeiske språkfamilien – med utspring anten i Anatolia (Tyrkia) eller på steppene i Aust-Europa.
Den andre store europeiske språkgruppa er dei uralske (blant andre ungarsk, estisk, finsk og samisk), som sannsynlegvis har utspring i områda rundt Uralfjella.
– Så møttest me her nord og skapte noko saman, seier han.
– Eg synest det er viktig å putte ting litt i perspektiv i desse dagar, der me er så redde for å kalle oss for multikulturelle. Det er berre å sjå på folkevandringane i dei siste 3000 åra, så ser du kor me kjem frå. Ein viktig del av kulturen vår kom frå nord; frå frost og fonn og snø.
– Fornjotsagnet, som du finn i Flatøyboka (Flateyjarbók, islandsk manuskript frå middelalderen, journ. komm.), fortel om vårt finno-ugriske opphav. Innanfor mitt virke er den samiske og finske tradisjonen veldig viktig; det å sjå dei parallellane.
Han viser blant anna til den rike songtradisjonen blant skogfinnane i Finnskogen (Hedmark).
– Det finst flotte voksrullopptak med den siste karelske heksa som syng runesongar. Det er ganske flotte saker.
Her snakkar han om Kaisa Vilhuinen (1855-1941), som vert rekna som Finnskogens siste «tietäjä» («den som veit»). Det gjekk historiar om at ho kunne stoppa blod over store avstander og finne igjen dyr som var forsvunne. Ho kunne mange av dei magiske gamle runesongane, som er eit ord («runolaulu») med same opphav som dei norrøne skriftteikna.
VAKTAR LØYNDOMANE
– Du brukar sjølv ordet «rune» i bandnamnet. Kva betyr Wardruna?
– «Ward» betyr både ein varde som lyser opp og viser veg eller varslar krig, medan det norrøne vǫrðr (som i det svenske ordet «sjukvård», journ. komm.) viser til nokon som tek vare på deg, som ein vaktar. Så det er en kombinasjon av det ordet og runer, forklarar han.
Når det gjeld ordet rune, meinar han at dette går tilbake til eit urnordisk ord for å skape lyd.
– Men det kan også bety ein løyndom, kunnskap eller det å kviskra, seier han.
– Har du studert norrøn historie?
– Nei, men eg har lese det same pensumet på eigenhand. Det er viktig for meg å ha ein ståstad på solid fast grunn før eg går inn i det meir intuitive og kreative med Wardruna, der eg leikar med desse ideane.
Når han prøver dette ut på eit publikum, gjer han seg også viktige erfaringar i kva som fungerar, og kan slik kome tettare på det opphavlege enn ved ei reint akademisk tilnærming.
– Det finst nokre universelle reglar som alltid har eksistert, og det er at du tek vare på det som fungerar der og då framom eit publikum. Dersom eg dreg ein dårleg vits eller framfører ein låt som berre floppar, så gjer eg ikkje det same dagen etterpå. Det er slik du kultiverar en tradisjon. Det er nokon slike tidlause ting som du ikkje kan putte inn i ei akademisk avhandling.
ALEINE I STUDIO
– Eit stikkord då er vel lidenskap?
– Ja, fordi det handlar ikkje berre om kva du opptrer med eller korleis du opptrer, men også om kor tilpasningsdyktig du er. Eg er også oppteken av – og det er ein av grunnane til at eg ikkje spelar så mange konserter – at det eg framfører skal kome frå ein stad. Du skal vere eitt med orda du syng. Skal du nå hjartet, så må du synge frå hjartet. Det er så enkelt, og så vanskeleg, forklarar han.
– Slik var det også då me spelte inn Skald-plata. Eg prøvde fyrst å gjera det på den vanlege studiomåten, der du prøver å gjere alt reint og perfekt. Men det blei så næringsfattig.
– Kva var ideen med at du var aleine denne gongen? Wardruna er vel ikkje eit soloprosjekt?
– Nei, overhovudet ikkje, men det var på ein måte noko som berre vaks seg fram. I 2013 og 2014 heldt eg ein del foredrag om korleis eg tilnærmar meg den historiske musikken, og då blei det gjerne til at eg gjorde nokre låtar undervegs berre med ei enkel lyre, fortel han.
– Responsen var så overveldande at eg byrja å halde konsertar som var meir i det formatet. Sidan har det berre vakse på seg, og folk har spurt i mange år no om eg ikkje snart skulle spele noko av det inn.
GAMLE TRADISJONSINSTRUMENT
To av songane har tidlegare vore innspelt i eit meir cinematisk lydbilete (på albumet Yggdrasil), medan dei to utdraga frå det norrøne eddadiktet Voluspå («trollkvinnas spådom») har vore spelt inn i andre versjonar som del av filmmusikken til Vikings.
– Skald er ei samling av litt ulike ting. Tidspunktet var det rette til å gjere det no, og så fant me fram til ein metode som gjorde det mogleg, fortel han.
– Eg trong å ha med meg ein produsent eg kjende godt, og Iver Sandøy frå Solslottet Studio stolar eg fullt og fast på. Han veit kva eg vil.
– Han spelar perkusjon på plata?
– Han spelte trommer og perkusjon på Hugsjá-plata, men på Skald er han produsent – og korar på låten Fehu.
Sjølv trakterar Selvik bukkehorn, kraviklyre og taglharpe, som er gamle tradisjonsinstrument med noko avgrensa uttrykk.
– Ei nykkelharpe ville ha gjeve meg meir å spela på, men eg synest dette er meir inspirerande. Taglharpa gjev eit ganske klårt bilete av ein viss melodisk logikk, slik at du kan kome ganske nærme slik desse songane opphavleg blei framførde.
– Men poenget ditt er vel ikkje å gjenskapa?
– Nei, men eg merkar at du umiddelbart får ei kjensle av noko gamalt. Me veit at dei drev med «tvisongur» – som var ei form for tostemt song – veldig ofte med parallelle kvart eller kvint. Når me her oppe i nord høyrer at det blir sunge slik, kjenner me automatisk at det høyrest norrønt ut, forklarar han.
– Det er ein del slike ting som gjev veldig kraftige assosiasjonar til landskap og omgjevnader, og som er med og formar ein kultur. Musikken og kunsten vår har alltid vore prega av det. Det er mykje melankoli her nord; me er ikkje redd for å sjå lys eller humor i mørket.
– Du bur no i Fredrikstad. Merkar du nokon skilnad på vestlandsk og austlandsk lynne?
– Heilt klårt, men Bergen er kanskje litt unik, sidan me har vore ein utadretta handelsby gjennom mange hundreår. Snakkar du ikkje, så sel du heller ikkje. Så eg opplever nok at me er meir opne her vest, kanskje fordi me har lang tradisjon i det å møte framande.
Han hugsar tilbake til den gamle black metal-tida, då folk her i byen ikkje såg to gongar på deg om du kom med langt hår, naglar og gladiatorstøvlar.
I Oslo var det annleis, der kunne folk stoppa opp på gata og peika på deg, omtrent som om du kom frå ei anna planet.
– Så eg veit ikkje, men eg opplever at det er ein kulturell ulikskap mellom aust og vest i Noreg. Det har det nok alltid vore, utan at det betyr at det eine er betre enn det andre.
– Her vest har me ein sterk nynorsk tradisjon. Kva betyr den for måten du kan ivareta noko av den gamle kulturen?
– Språk er ei viktig kjelde, og der kjenner eg nok at me mista ein del under svartedauden, då dei fleste som kunne lese og skrive forsvant.
– Eg synest at det er meir kraft i nynorsk, kanskje fordi bokmål er så mykje yngre?
– Nokon gonger gjev det større meining å bruke det norrøne ordet for ein ting fordi det har ei musisk kraft. Då vel eg gjerne det. Det er ikkje slik at alle vil forstå det, men dei vil kjenne det.
– Ja, og det er noko av det eg leikar mykje med i musikken min. Eg leikar med språk. Det er eit samansurium av proto-skandinavisk, norrønt, høgnorsk og min eigen nordhordlands-dialekt, seier han.
– Nokon gonger gjev det større meining å bruke det norrøne ordet for ein ting fordi det har ei musisk kraft. Då vel eg gjerne det. Det er ikkje slik at alle vil forstå det, men dei vil kjenne det.
TETT PÅ ULVAR
Ein ting mange nok har kjent på, er bileta frå musikkvideoen til songen Voluspá. Denne kom i november, og viser Einar Selvik i tett samkvem med ekte ulvar.
– I Voluspå står ulven som symbol på dei ville naturkreftene som tvingar fram dauden og gjenfødinga – som eigentleg berre er eit bilete på naturens gang; det at ting må døy, fortel han.
Videoen er regissert av Tuukka Koski, som også gjorde videoen til songen Raido (frå Ragnarok-plata). Han har også regissert videoar for Oslo-restauranten Maaemo, som er den einaste norske som er blitt heidra med tre stjerner i den franske Michelinguiden.
– Eg blei kjend med Tuukka fordi han brukte min musikk i Maaemo-videoane. Han har arbeidd med desse ulvane ein gang før, og me snakka lenge om å gjere ein utandørs video saman med dei.
Så snudde dei om på det heile og gjorde opptaka inne i eit tv-studio i Helsinki. Ulvane hadde aldri vore innendørs før, så forut for opptaka måtte dei gjennom ein periode med tilvenning.
– Me trena med dei fleire gonger for dagen; fyrst med å tilvenne seg meg, og i siste omgang i studio med alle som skulle vere der under innspelinga.
– Blei ulvane stressa?
– Nei, dei tok det veldig bra. Folka som arbeidde med dei var utruleg dyktige. Alt blei gjort på dyra sine premiss, og i deira tempo.
TAPTE STIRETEVLINGA
– Det er ein heilt magisk video. Ulvane kom heilt bort til deg?
– Ja, og det var også noko som me trena veldig mykje på. Eg har alltid blitt fortalt at du ikkje skal stire bikkjer inn i augene, men her skulle eg gjere akkurat det, fortel han.
– Me trena på det i tre dagar, så det var temmeleg intenst. Etterpå var eg rimeleg utlada, og – for å sei det slik – eg tapte den stiretevlinga. Eg trakk meg, eg klarte det berre ikkje – når eg såg korleis augo deira berre bora seg inn i meg.
– Du får vel få sportsspørsmålet då?
– Kva eg «følte»? Vel, eg kjende meg enormt audmjuk, og eg kjende meg skamfull på vegner av min eigen art. Og eg kjende meg veldig beæra. Det å få lov til å koma så nært på desse flotte dyra; det er noko eg alltid kjem til å bera med meg vidare.
Han sit også igjen med eit svært positivt bilete av dyrepassarane, som stilte seg svært kritisk til den måten ulvar til vanleg blir vist fram i filmar og tv-seriar.
– Dei fortalde at det å vere aggressiv ikkje ligg i ulvens natur. Dei kan gjerne snerre og vise tenner innad i flokken – dersom dei kranglar om mat eller rang – men når dei jaktar, er dei kalde og fokuserte. Så dyrepassarane var opptekne av å ikkje vise ulven som noko anna enn det den er.
GJESTEBOD I DET HEILAGE FJELLET
Avslutningsvis har Bergensmagasinets fotograf, Roy Bjørge, ei historie han gjerne vil dele med Einar Selvik. I fjor sommar fulgte han med som fotograf på ein mini-turné der Einar Selvik og Ivar Bjørnson (saman med musikarar og kor) framførte verket Hugsjá.
Dette var opphavleg bestilt til Festspillene i Bergen 2017, og blei i sommar framført fire stader langs «Nordvegen»: Os, Bekkjarvik, Ullensvang og Moster.
– Allereie under den fyrste konserten kjende eg at det var noko som traff meg under songen Um Heilage Fjell, fortel Bjørge.
Det blei sterkare på den neste konserten, og på konserten i Ullensvang slo det ut i full styrke. Han måtte leggje frå seg fotoapparata der han sat framom miksepulten, skjult for publikum, men godt synleg for bandet, og berre la tårene strøyme.
– Det var noko med heile stemninga i musikken som utløyste dette, spesielt dei to siste tekstlinjene: «Av vind er du komen / Til vind skal du bli», seier han.
– Dei vekte eit sakn etter dei som ikkje er blant oss lenger – spesielt mor mi, som døydde i 2014. Men då på ein god måte i form av minner, kjærleik, håp, tryggleik og takksemd. Eigentleg eit heilt register av kjensler.
Einar Selvik takkar for at han ville dele dette, og fortel at den gripande songen tek for seg ein gamal norrøn tradisjon som er beslekta med reisinga av gravhaugar.
– Tråden går direkte på dét, at når nokon i ætta di døyr, så blir dei gjester i festsalen i Det heilage fjellet, fram til dei blir gjenfødd inn i familien din.
– Visste du dette, eller oppfanga du det intuitivt? spør eg.
– Nei, dei fortalde om bakgrunnen for songane undervegs i konserten, svarar Roy.
– Me plar setja songane inn i ein kontekst før me spelar dei, seier Selvik, og forklarar at Um Heilage Fjell er tenkt som ei skildring av nokon som ser mot dette fjellet, samstundes som vedkomande kjenner på saknet, og at kvart vindpust som kjem frå den retninga på ein måte er eit minne om den døde.
Einar Selvik (Wardruna) held solokonsert i Håkonshallen fredag 22. februar.
